phản và phục 2

Lão Tử Tinh Hoa- Thu Giang Nguyễn Duy Cần
Phản và Phục 2.

&&&

Để giải nghĩa câu ” Phản Phục kì Đạo ... Thiên hành dã “ . Ở Hệ từ hạ truyện có câu :”Nhật vãng tắc nguyệt lai , nguyệt vãng tắc nhật lai, nhật nguyệt tương thôi nhi minh sanh yên . Hàn vãng tắc thử lai , thử vãng tắc hàn lai , hàn thử tương thôi nhi tuế thành yên “.

( Mặt trời qua thì mặt trăng lại , mặt trăng qua thì mặt trời lại , mặt trời mặt trăng cùng xô đẩy nhau mà có sáng .Lạnh qua thì nóng lại , nóng qua thì lạnh lai , lạnh nóng cùng xô đẩy nhau mà năm mới thành ).

Vật dưới trời đều Phản Phục bất thường ...Ở quẻ Phục trong Kinh Dịch , Nho gia là Chu Hy cũng nói :” hễ Tĩnh cực thì Động sinh , Ác cực thì Thiện sinh “

Hễ có sanh , thì có tử , mà có tử mới có sanh , lên rồi xuống , xuống rồi lên , phản phúc biến động không ngừng . Và để phòng sự phản phúc biến thiên vì đã để cho sự vật phát đạt đến cực điểm , mà Lão Tử khuyên ta :” Biết đủ ( tri túc ) , biết dừng ( tri chỉ ) , biết để thân ra sau ( hậu kì thân ), biết để thân ra ngoài ( ngoại kì thân ) ,biết lấy cái tiện làm gốc , lấy cái thấp làm nền ( dĩ tiện vi bổn , dĩ hạ vi cơ ).

Cũng để biểu diễn cái luật cốt yếu của cái đạo biến hóa ấy , ở chương 25 ông nói :” Đại viết thệ , thệ viết viễn , viễn viết phản “ ( Lớn là tràn phắp, tràn khắp là đi xa , đi xa là trở về ) .Câu này có nghĩa là bất cứ sự vật nào trên đời , hễ phát đạt bành trướng đến cực điểm sẽ bị đại biến : “ Vật cùng tắc biến “ , nghĩa là biến trở lại cái Mâu Thuẫn trước kia của nó .

Nó là 1 luật Thường của Tạo Hóa . Vì vậy ông mới nói :” Họa hề phúc chi sở ỷ, phúc hề họa chi sở phục , thục tri kì cực “ . ( Họa là chỗ dựa của Phúc , Phúc là chỗ núp của Họa . Ai biết được đâu là chỗ cùng cực của nó ?) .

Biết đâu Phúc đó mà Họa đó , mà Họa đó lại Phúc đó ? Phúc rồi Họa , Họa rồi Phúc xen lẫn tiếp tục nhau không biết đâu là dứt . Hay nói 1 cách khác , không bao giờ có Phúc mà không có 1 cái Họa ẩn trong , cũng như không bao giờ có Họa mà lại không có cái Phúc ẩn trong . Đó là bề mặt bề trái của sự đời , cũng như có Thiện thì có Ác , có Thị ắt có Phi , có Vinh ắt có Nhục ...

Bởi vậy gặp May , phải phòng cái Rủi do cái May ấy đưa đến ! Và gặp Rủi , biết đâu nó lại không phải là cái May sắp đến cho mình !

Chương 22 , Lão Tử viết :” Khúc tắc toàn , uổng tắc trực , oa tắc doanh , tệ tắc tân , thiểu tắc đắc , đa tắc hoặc . Thị dĩ Thánh nhân bảo nhất ... “ Đạo là quân bình , không cho có cái gì thái quá . Thái quá ở đây , thì bất cập ở kia . Bất cập ở đây , thì Thái quá ở kia . Cho nên cái gì khuyết , thì Đạo sẽ bù vào cho đủ lại , vẹn toàn lại . Cái gì cong , thì Đạo sẽ làm cho ngay lại .Cái gì sâu , thì Đạo sẽ lấp lại cho đầy . Cái gì cũ , thì Đạo sẽ làm cho mới lại . Ít thì lại được , nhiều thì lại mê .

Chương 23 , ông nói thêm :”Phiêu phong bất chung triêu , sậu vũ bất chung nhật . ( Gió lốc không thổi suốt 1 buổi mai , mưa dào không mưa suốt 1 ngày trường ). Đạo rất ghét những gì Thái Quá , cho nên ông khuyên ta , nếu cần phải làm thì hãy “ khứ thậm , khứ xa , khứ thái “ ( nghĩa là hãy trừ khử những gì thái quá ) vì “ Xí giả bất lập , khóa giả bất hành “ ( Nhón gót lên thì không đứng vững , xoạc chân ra thì không bước được ) .Cái thái quá sẽ làm mất thăng bằng .

Để minh chứng cái định luật Phản Phục , không chương nào nói rõ ràng bằng chương 36 :” Tương dục hấp chi , tất cố trương chi . Tương dục nhược chi , tất cố cường chi . Tương dục phế chi , tất cố hưng chi .Tương dục đoạt chi , tất cố dữ chi ”.

( Hễ hòng muốn thu hút đó lại , là sắp mở rộng cho đó ra . Hòng muốn làm yếu đó , là sắp làm đó mạnh lên . Hòng muốn vứt bỏ đó , là sắp làm hưng khởi đó . Hòng muốn cướp đoạt đó , là sắp ban thêm cho đó ).

Tóm lại , hễ làm cho Âm cực , là dọn đường cho Dương sinh . Chứ không bao giờ dùng Âm mà thủ tiêu Dương , hay dùng Dương mà thủ tiêu Âm . Cho nên kẻ sáng suốt , bao giờ cũng chịu đứng sau để được đứng trước , đứng dưới thấp để được ngôi cao , và lâu dài .

Cũng cùng 1 ý đó , nơi chương 42 ông nói :”Tổn chi nhi ích , ích chi nhi tổn “.( bớt là thêm , thêm là bớt ) Tại sao vậy ?

Cài nhìn của người theo Đạo là cái nhìn bao trùm , thấy nhân loại như 1 cơ thể chung , thấy mỗi sự mỗi vật là 1 cái toàn thể .Và xem mọi sự mọi vật là những phần tử của 1 cái Sống Chung cũng như trong nhân loại người theo Đạo không phân chia màu da , dân tộc .

Vì vậy ông không có những quan niệm rời rạc cá nhân , hay quốc gia , dân tộc . Ai có trồng cây mới thấy rõ cái nghĩa thâm sâu của câu “ bớt là thêm , thêm là bớt “ . nếu đứng về phương diện rời rạc của từng bộ phận của cái cây , thì ta thấy “ bớt lá bớt “ , cũng như “ mất là mất “, chứ không thấy được cái chỗ “ bớt là thêm , thêm là bớt “ . Nhưng nếu đứng trong phương diện toàn diện của cái cây mà xem thì “ bớt là thêm , thêm là bớt “có thể quan niệm dễ dàng được .

Những công việc tỉa nhánh bẻ lá của nhà trồng nho không phải là công việc “ bớt là thêm “ hay sao ? Những cây nho được người ta tỉa nhánh sẽ là những cây nho có trái sai ; sinh lực của nó ở các lá nhánh bị tỉa bớt kia sẽ đổ dồn vào thân cây để giúp sức cho hoa trái .

“ Tổn chi nhi ích , ích chi nhi tổn “ như câu “ tương dục hấp chi , tất cố trương chi “ , đều là công dụng của luật Quân Bình của Đạo . Bớt là bớt cái có dư để thêm vào chỗ bất cập , theo cái nghĩa “ Thiên chi Đạo tổn hữu dư nhi bổ bất túc “ ở chương 77 .

Đoạn văn trên đây “ tương dục hấp chi , tất cố trương chi “ có 1 giá trị hết sức quan trọng trong thuyết Phản và Phục của Lão Tử . Đại í của đoạn này là muốn bảo rằng :” phàm muốn 1 việc gì thái quá , trái lại phải gặt lấy những kết quả ngược với lòng mong muốn của ta .Lão Tử cũng có nói :” Không có cái lầm lẫn to tát nào bằng lòng ham muốn đạt cho kì được cái kết quả tích cực của 1 việc mà mình quá mong ước “ ( Cữu mạc đại ư dục đắc ) . Bất cứ 1 tình dục nào cũng đều có 3 giai đoạn : khao khát , chiếm đoạt và chê chán .

Không đâu biểu diễn luật Quân Bình của đạo rõ ràng bằng ở đoạn văn trên đây . Những cặp Mâu Thuẫn , hấp và trương , cường nhược , hưng phế , luôn đi đôi với nhau . Xin nhắc lại : Người ta quên rằng hễ Âm cực là dọn đường cho Dương sinh , và trái ngược lại hay sao ? Cho nên đối với bản thân , cũng như đối với kẻ khác , người thông hiểu Đạo 1 cách sâu xa , không bao giờ chịu để cho 1 việc Thái Quá nào có thể xẩy ra :”Vật bất chí giả , tắc bất phản “ .

( Vật mà không đi đến chỗ cùng cực của nó , thì không phản biến lại được ) Đạo trị nước cần phải thận trọng để ý đến câu nguyên tắc này mà đừng bao giờ dồn ép cái gì đến mức cùng độ .

Đối với bản thân , không bao giờ nên để có sự dư thừa mà lại cần phải có sự bớt đi . Tự mình phế bỏ , để mà tự mình được hưng lên . Trái lại nếu muốn quá tự hưng tức lại là mình tự phế đấy ! Người trị nước cần phải có 1 nếp sống khắc khổ để tinh thần được lên cao . Cái công dụng của sự thiếu thốn trong đời người , làm cho con người trở nên thanh cao hơn là sự quá đủ , quá thừa . ( Kì tại đạo dã , viết dư thực chức hành , vật hoặc ố chi ).( Theo đạo mà nói , thì : đồ ăn dư , việc làm thừa , ai cũng oán ghét )

Áp dụng nguyên lí trên đây trong phép xử kỉ tiếp vật , trong việc quốc gia xã hội , tâm lí hay xã hội , đều thấy ứng nghiệm . Đối với việc tu thân thì tiết chế tư dục hay hơn là thỏa mãn tư dục . Nếp sống khắc khổ của các vị tu sĩ đâu phải là không có lí do sâu sắc .

Kẻ tự phụ kiêu căng thì tự mình làm hạ nhân cách và mất nhân tâm . Kẻ biết khiêm cung từ tốn lại là kẻ khéo nuôi dưỡng và làm hưng khởi lòng Đạo Đức của mình và được người đời mến chuộng . Cho nên mới nói “ đứng sau mà thành ra đứng trước “ , “ở dưới thấp mà được ngồi trên cao “.

Về phương diện tâm lí thì “ Phàm sự nan cầu giai tuyệt mĩ , cập năng như nguyện hựu thường tình “ . ( Phàm sự khó cầu mong được thì bao giờ cũng tốt đẹp , đến khi chiếm được rồi thì việc ấy lại trở thành tầm thường ).

Là tại sao ? Đói khát thì ăn uống ngon lành , ăn no thì hết ngon , no quá sẽ sinh ra chán ghét . Có đau yếu mới nếm được cái thú của sự khang kiện . Vợ chưa cưới quí hơn người vợ đã cưới ; vợ người đẹp hơn vợ mình . Đó là thông bệnh của con người : thiếu thì mong , được thì chán .

Người bị nhục dễ được vinh quang , nước bị nhục dễ vượt lên địa vị cường thịnh . Cho nên có thể nói : Nhục là điều kiện của Vinh , Nghèo là điều kiện của Giàu , Tối là điều kiện của Sáng , Quấy là điều kiện của Phải , Hư là điều kiện của Nên , thất bại là mẹ của thành công , và Đau khổ là điều kiện của Hạnh Phúc .

Biết rõ Định Luật ấy , phần đông các nhà Quyền Mưu thời Chiến Quốc áp dụng câu nói trên đây của Lão Tử để làm chính trị và tôn ông làm bậc Thầy , và nhân đó bị hậu thế gán cho ông là nhà mưu thuật , há không phải là oan lắm hay sao ?

Heraclite cũng đồng 1 ý nghĩ như Lão Tử khi ông nói :” Những trận Đại Thắng là những trận Đại Bại . Những nước cường thịnh là những nước bắt đầu đi xuống , những văn minh cực thịnh là những văn minh bắt đầu suy vi . Những suy tàn đều nằm sẵn trong cái thịnh vượng . Cho nên phép x ử thế hay nhất trong đời là phải biết : “ tri kì vinh , thủ kì nhục “ để mà tránh “ cái họa nằm trong cái phúc “ .

&&&&&