phản và phục 1

Lão Tử Tinh Hoa – Thu Giang Nguyễn Duy Cần .
Phản và Phục 1 .

&&&

Hai chữ Phản và Phục có thể xem là nòng cốt của học thuyết Lão Tử .
Chương 40 ông nói :” Phản giả , Đạo chi động “( Cái động của Đạo là trở ngược lại ) .
Nhưng từ cái Một biến qua Vạn Hữu , từ Vạn Hữu trở lại cái Một , Lão Tử quan niệm như thế nào ?

Chương 42 ông nói :” Đạo sinh Nhất , Nhất sinh Nhị , Nhị sinh Tam , Tam sinh Vạn Vật . Vạn Vật phụ Âm nhi bảo Dương , Xung khí dĩ vi hòa “

( Đạo sinh Một , Một sinh Hai , Hai sinh ba , Ba sinh vạn Vật . Trong Vạn vật không vật nào mà không cõng Âm và bồng Dương . Nhân chỗ xung nhau mà hòa với nhau ) .

Nhất đây là nói về Bản Thể của Đạo ; Nhị là trỏ vào Âm và Dương ; tức là 2 nguyên lí Mâu Thuẫn đồng có trong mọi vật , vì trong Vạn Vật , không vật nào là không cõng Âm và bồng Dương . Giữa sự xô xát , xung đột của 2 nguyên lí ấy , có 1 cái gì nắm giềng mối và làm cho chúng dung hòa nhau , đó là nguyên lí thử Ba , cái Dụng của Đạo , chỗ mà Lão Tử gọi “ xung khí dĩ vi hòa “ .Điều mà ta nên để ý là “ xung nhau “ để mà “hòa nhau “ chứ không phải xung nhau để mà Thủ Tiêu lẫn nhau .

Nếu không có sự đun đẩy của 2 nguyên lí Âm Dương thì không có Động , mà nếu không có sự có mặt cái “thử ba “ kia , mà Lão Tử gọi là “ xung khí dĩ vi hòa “ thì không có 1 sự vật nào thành được . Cho nên mới nói :” Tam sinh vạn vật “

Có người bảo rằng cái học của Lão Tử thoát thai nơi Kinh Dịch . Lời nói ấy không phải là không có lí do . Xét kĩ thì sách của Lão Tử có sau Kinh Dịch , mà xét rõ triết lí của Kinh Dịch , nhất là ở quẻ Phục , thì lại thấy rõ ràng có nhiều chỗ tương đồng .
Theo Dịch Kinh thì Dương Âm là 2 nguyên lí Mâu Thuẫn , có những đặc tính riêng khác biệt nhau , như cương nhu , nóng lạnh , sáng tối ...Tuy nghịch nhau , nhưng để mà “ bổ túc “ nhau ( * ) , chứ không phải để mà thủ tiêu lẫn nhau . hễ Âm cực thì Dương sinh, Dương cực thì Âm sinh , “ vật cùng tắc biến , vật cực tắc phản “ , nhưng khi phản biến , thì lại biến thành đối đích của nó . Lạnh biến ra nóng , nóng biến ra lạnh , tối biến ra sáng , sáng biến ra tối .

&&&

(*) chú thích của tác giả : Nói rằng 2 nguyên lí Âm Dương ấy bổ túc nhau , thực sự cũng không thật đúng , là vì nói thế , lại mặc nhiên nhận rắng 2 nguyên lí ấy có chổ khác nhau ... Mà phải nói rằng : Âm là Dương , Dương là Âm , Lành là Dữ , Dữ là Lành , Phải là Quấy , Quấy là Phải ...Nóng là Lạnh , Lạnh là Nóng ...nghĩa là cả 2 đều là 1 , nhưng khác độ . Hai chữ bổ túc là danh từ cưỡng dụng để tạm miêu tả trạng thái lúc Độ và Lượng của chúng cách xa nhau .

&&&

Tại sao Âm lại biến ra Dương , Dương lại biến ra Âm , lật qua lật lại như thế ? Là vì trong Âm có ẩn phần Dương , trong Dương có ẩn phần Âm , chứ thực ra không bao giờ có 1 cái gì thuần Âm hay thuần Dương cả :” Âm trung chi Dương , Dương trung chi Âm “ . Luật Mâu Thuẫn là luật đầu tiên của Kinh Dịch . Nhưng chỉ đợi lúc nào Âm hay Dương phát triển đến mức cùng cực của nó thì phần đối đích , mâu thuẫn chứa trong lòng nó mới phát sinh ra được mà thôi .

Đó cũng là nhận xét chung của các nhà tư tưởng biện chứng Âu tây như Heraclite và Hegel :” Mỗi vật đều có chứa Mâu Thuẫn của nó “ .

Nho gia là Trình Di bàn về quẻ Phục , cò những nhận xét sau đây là xác đáng :” Vật bất khả dĩ chung tận ... Vật vô bác tận chi lí ... Âm cực tắc Dương sinh . Dương bác cực ư thượng nhi phục ư hạ , cùng thượng nhi phản hạ dã .”

( Vật , không thể đến mức cùng tận được ,,,Vật mà bị tiêu hủy đến cùng tận là điều phi lí vậy . Âm mà lên đến cực điểm thì là dọn đường cho Dương sinh . Dương mà bị đẽo ở trên cùng tột , thì lại phản sinh ở dưới )

Quẻ Phục ở liền tiếp với quẻ Bác . Quẻ Bác tượng trưng 5 hào Âm ở dưới và 1 hào Dương trên cùng tột ( hào thượng cửu ) . Dương hào ở hào thượng cửu , nơi quẻ Kiền có nói :” thượng cửu , kháng long hữu hối “ .

Dương mà lên đến cực độ , thì sẽ bị biến dịch , cho nên mới nói :” có ăn năn ( Hữu hối ) “ .

Trình Di bàn về quẻ Phục có câu :”vật , không trọn hết sự đẽo ( bác) mà đến chỗ cùng tận của nó ở trên quẻ Bác , thì quay trở về dưới ... Vật , không vật nào có thể đẽo hết được , cho nên sự đẽo mà đến cùng cực thì phải trở lại ( Phục ) .

Nghiên cứu tường tận quẻ Phục ở Kinh Dịch , ta có thể nhận thấy rõ lẽ trời :” Phục kì kiến thiên địa chi tâm hồ “ ( Do quẻ Phục mà ta có thể thấy được cái Tâm của Trời Đất ) ( Hệ từ truyện hạ ).

Rất có thể Lão Tử nhân đó mà nghĩ ra học thuyết của ông lấy chữ Vô , tức là lấy Âm cực làm căn bản :” Trí hư cực , thủ tịnh đốc “ . Kẻ nào đạt đến chỗ “ cùng cực của hư không “ ( Chân không ) là kẻ đã đứng vững trong cái Tịnh . Hễ Âm cực thì Dương sinh , Tịnh cực thì Động sinh .Vạn sự vạn vật đều hễ phát đạt đến cực độ thì lại phản phúc biến thiên , chuyển thành đối đích của nó .

Bởi vậy , ta không lạ gì chủ trương xử thế của ông luôn luôn giữ phần tiêu cực . Hào Dương của quẻ Chấn , mới thật là Dương phục sinh để đợi thời ( Dương trưởng ) . Dương này là Dương mới phục sinh , còn yếu , nên mới gọi :” sơ cửu tiềm long , vật dụng .( Hào đầu , như con rồng còn nằm đáy vực , chớ dùng ) nên phải đợi đến ngày Dương trưởng . Hào Dương ở quẻ Cấn , là Dương tiêu , nghĩa là hào Dương đã suy nhược đến cùng .

Sự cương cường của hào Dương ở quẻ Chấn , là nguồn gốc sinh ra Vạn Vật , nên mới nói :” Vạn Vật xuất hồ Chấn “ ( Quái truyện ) .

Lấy đấy mà suy , ta thấy dụng ý Lão Tử toàn dùng phép tiêu cực là để gây được nguồn Động cường tráng nhất , cho nên ở quẻ Phục mới nói :” Phục hanh , cương phản , động nhi dĩ thuận hành ...“ ( Hanh là hanh thông , Phục là cương đã trở lại cường Kiện , nên Phục được gọi là hanh thông ,vì cái động của hào Dương này là con đường thuận của Trời Đất .

“ Phản phục kì Đạo, thất nhật lai Phục , thiên hành dã “ .

Con đường thuận , là con đường từ dưới lên trên . Dương hào ở hào đầu tức là thuận Đạo , càng ngày càng lớn lên . Nho gia là Chu Hy cũng nhận thấy :” Nội Chấn , ngoại Khôn , đó là cái tượng Dương động ở dưới mà theo đường thuận đi lên .. Phục là Dương phục sinh ở dưới , Dương khí đã bị đẽo hết thì là quẻ Thuần Khôn , tức là quẻ thuộc về tháng 10 , mà khí Dương đã sinh ở dưới hàm chứa hơn tháng thì cái thể của 1 phần dương khí mới thành mà trở lại , cho nên tháng 11 thuộc về quẻ Phục . Khí Dương đã trở lại , nên có Đạo hanh thông .

Tại sao lại gọi “ thất nhật lai phục “ ? Là vì qua tháng 5 là quẻ Cấn ,1 phần Âm mới sinh và sinh sinh đến quẻ phục là 7 hào .

Hiểu được cái cương cường của quẻ Phục , mới rõ được thâm ý dùng phương pháp thuần tiêu cực của Lão , mới hiểu được những chủ thuyết “ nhu nhược thắng cương cường “,”bất tranh nhi thiện thắng “, “ vô vi nhi vô bất vi “, tuy Tịnh mà Động , nghĩa là mới hiểu rằng Vô Vi của Lão Tử đâu phải là im lìm bất động , mà là cốt dùng Tịnh cực để cho Động sinh , 1 cái Động cương cường của hào Dương của quẻ Chấn .

Quẻ nội Chấn , nhất dương sinh , tức là tiếng sấm do âm dương xô xát nhau mà thành , nhưng đương lúc khí Dương còn nhỏ , chưa thể phát ra . Quẻ Phục , trên là Khôn , dưới là Chấn , gọi là quẻ Địa Lôi Phục , nghĩa là sấm ở trong lòng đất .Khí Dương mới sinh ở dưới mà còn rất nhỏ , nên cần yên lặng mà sau nó mới lớn lên được ...

Ở bản thân , sau khi :” trí hư cực , thủ tịnh đốc “ , thì cũng nên yên lặng để mà nuôi dưỡng khí Dương . Bởi vậy ta mới thấy chủ trương của Lão Tử là Thanh Tĩnh Vô Vi .

Thanh tĩnh vô vi là điều kiện cần thiết để phục hồi khí Dương và cũng là để nuôi khí Dương sắp sửa phát huy dương lực , chứ không phải ẩn dật để mà hưởng thú an nhàn cực lạc trong sự lười biếng ích kỉ .Trong trời đất , bất cứ 1 cuộc biến động lớn lao nào đều đi sau 1 sự cực kì yên lặng . Các bậc vĩ nhân trước khi khởi công làm 1 đại sự gì luôn luôn lẫn trốn 1 thời gian trong cô tịch . Đó lá yên lặng để nuôi khí Dương như Thích ca , Jesus chẳng hạn...

Xem đó , ta có thể nhận rằng Lão Tử rất có thể nhân quẻ Phục ở Dịch Kinh mà suy ra cái thuyết Vô Vi của ông , thể theo cái đầu mối của sự sinh hóa trong Trời Dất bắt đầu ở chỗ cực Âm , động thành quẻ Phục, sinh lực bắt đầu manh nha trong lòng đất .

&&&&